Stanowisko Fairtrade w sprawie filmu dokumentalnego ARTE „Sprawiedliwy Handel wystawiony na próbę”

Film dokumentalny „Le business du commerce équitable / Der faire Handel auf dem Prüfstand” w reżyserii Donatiena Lemaître’a, wyemitowany na niemieckim i francuskim kanale ARTE 6 sierpnia 2013 roku (ponowna emisja miała miejsce 15 lipca 2014), stawia szereg pytań dotyczących zalet systemu Fairtrade. Organizacja Fairtrade jest zawsze otwarta na krytykę i kontrolę swoich działań, jednak uważamy, że to niewykorzystana szansa przedstawienia wyważonego obrazu rozwoju i wyzwań stojących przed Fairtrade.

Dokument podnosi istotne kwestie, w tym gorszą sytuację najuboższych rolników w globalnej sieci dostawców Fairtrade oraz korzyści dla imigrantów zarobkowych, zwłaszcza mieszkających i pracujących w Republice Dominikany. Jednakże w filmie nie przedstawiono całego kontekstu działań Fairtrade, których korzyści są rozdzielane między producentów i robotników. Reporter kilkakrotnie kontaktował się z Fairtrade International, FLOCERT (organizacja certyfikująca w zakresie standardów Fairtrade) i kilkoma krajowymi organizacjami Fairtrade. Wszystkie te podmioty odpowiedziały na skierowane do nich w formie pisemnej pytania i nie uchyliły się od odpowiedzi na żadne kwestie. Organizacja Fairtrade International zwróciła się z prośbą o dodatkowe informacje dotyczące propozycji nagrania wywiadu. Nie uzyskawszy żadnej odpowiedzi ze strony dziennikarza, przedstawiciele Fairtrade International nie mogli zgodzić się na udzielenie wywiadu bez otrzymania jakichkolwiek informacji wstępnych.

Po obejrzeniu filmu poczułam wielkie rozczarowanie

– podsumowała Marike de Pena, Dyrektorka spółdzielni Banelino Banana Cooperative.

Szczegółowo omawialiśmy z reporterem szersze spojrzenie na wyzwania, z którymi mierzymy się w Republice Dominikany i działania prowadzone przez drobnych producentów rolnych Fairtrade na rzecz poprawy sytuacji pracowników najemnych z Haiti. Na przykład 60% premii uzyskiwanej przez spółdzielnię Banelino jest wydawane na opiekę medyczną, edukację i inne usługi socjalne, z których korzystają wszyscy rolnicy, pracownicy i ich rodziny. Inne spółdzielnie Fairtrade również inwestują znaczne kwoty w usługi socjalne na rzecz ich lokalnych społeczności. Ze zdziwieniem odkryłam, że dziennikarz nie starał się zbytnio zrozumieć, jak ważny jest rozwój społeczności pod tym względem, w sytuacji gdy tak wielu ubogich mieszkańców Haiti i Dominikany nie ma dostępu do żadnych świadczeń socjalnych i żadnej formy opieki medycznej. Poza tym Banelino wspiera finansowo szkołę na Haiti, aby zapewnić dostęp do wysokiej jakości edukacji mieszkańcom pogranicza.

Twórcy dokumentu nie wykorzystali okazji, aby skomentować bieżące działania Fairtrade na rzecz rozwiązania tego problemu. Zjawisko imigracji zarobkowej z Haiti na Dominikanę ma długą historię. Szacuje się, że w Republice Dominikany pracuje około 700 tysięcy Haitańczyków, z czego 90% nie ma zezwolenia na pracę. Od wielu lat Fairtrade wspiera producentów i organizacje społeczeństwa obywatelskiego Dominikany, które usiłują przekonać rząd do wprowadzenia długoterminowych rozwiązań opracowanych specjalnie pod kątem migracji zarobkowej z Haiti.

W 2010 roku FLOCERT – organizacja certyfikujące w zakresie standardów Fairtrade – wprowadziła politykę, według której program Fairtrade na plantacjach „będzie uwzględniał w szczególności skoordynowane i adekwatne działania na szczeblu lokalnym i rządowym nakierowane na poprawę sytuacji imigrantów zarobkowych w Republice Dominikany oraz wypracowanie długoterminowego rozwiązania problemu warunków pracy nielegalnych imigrantów zarobkowych i dyskryminacji wobec nich”.

Na rzecz poprawy sytuacji robotników z Haiti działają również drobni rolnicy. W pierwszej kolejności należy jednak rozwiązać problem braku udokumentowania statusu imigrantów zarobkowych. Autor filmu dokumentalnego przytacza liczby dotyczące wysokości premii wydanej przez Banelino w 2010 roku, twierdząc, że spółdzielnia wykorzystała fundusze pochodzące z premii, aby pomóc 20  pracownikom w zalegalizowaniu statusu robotnika.  Przedstawiciele Banelino tłumaczyli dziennikarzowi podczas kręcenia filmu, że w latach 2010 – 2011, wobec braku ustawy o prawie migracyjnym z 2004 roku (ustawa ostatecznie weszła w życie dopiero w połowie 2012 roku), w kraju funkcjonował rządowy system dokumentacji pracowników. Pozwolenie na pracę kosztowało około  22 euro i wymagało odnawiania co 6 miesięcy. W latach 2010 – 2011 spółdzielnia Banelino wydała 11 tysięcy dolarów na pomoc większości pracowników najemnych w uzyskaniu wymaganej dokumentacji. Urząd ds. migracji Dominikany przesłał Fairtrade International informację potwierdzającą, że wymagane dokumenty uzyskało wówczas 526 pracowników. Może z tego wynikać, że autor filmu przyjął kwotę z roku 2011, a następnie podzielił ją przez koszt legalizacji pracy w roku 2012, czyli już po wdrożeniu wspomnianej ustawy o prawie migracyjnym.

Inne błędne wyliczenie przedstawione w filmie dokumentalnym zaprowadziło dziennikarza do wysnucia kolejnego niewłaściwego wniosku. Według Banelino „reporter użył wysokiej kwoty zarobku rolników jako dowodu, że rolnicy wykorzystują robotników, wypłacając im bardzo niewielkie wynagrodzenie. Liczba ta jest jednak całkowicie myląca. Nie uwzględnia bowiem faktu, że drobni rolnicy muszą pokrywać koszty produkcji (rocznie około 2 900 euro od hektara) oraz pakowania zbiorów (200 euro miesięcznie, zarobki/wyżywienie/transport). Wyraźnie widać, że obliczenia uwzględniające wyłącznie kwotę brutto są błędne. Faktyczne wynagrodzenie rolnika takiego jak Ramon (w filmie określonego mianem Mongo) wynosi średnio około 100 euro miesięcznie. Nie przekracza zatem znacznie zarobków pracownika”. Spółdzielnia Banelino przesłała Fairtrade International oficjalne wyliczenia kosztów produkcji bananów w Republice Dominikany sporządzone przez Dominikańskie Stowarzyszenie Producentów Bananów (ADOBANO). Producenci zrzeszeni w Banelino wypłacają robotnikom płace przewyższające płacę minimalną.

Organizacje drobnych producentów (ang. Small Producer Organizations, SPO) również podejmują szersze działania na rzecz poprawy sytuacji robotników z Haiti. Siedem tego typu organizacji z certyfikatem Fairtrade na Dominikanie, między innymi Banelino, nawiązało bliską współpracę z uznanymi organizacjami międzynarodowymi, jak Międzynarodowa Organizacja Pracy (ang. International Labour Organization, ILO) na rzecz poprawy sytuacji prawnej i bezpieczeństwa robotników, dialogu społecznego, związków zawodowych, prawa migracyjnego, pracy dzieci itp.; Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) w zakresie dobrych praktyk rolniczych; Fundusz Ludnościowy Narodów Zjednoczonych (UNFPA) w zakresie równości płci i wiele innych. Niektóre z tych organizacji specjalizują się w opiece nad imigrantami zarobkowymi: Timmy Global Health działa na przykład na rzecz opieki zdrowotnej dla imigrantów mieszkających w osadach robotniczych zwanych bateyes, a Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP) – na rzecz edukacji dla pracowników napływowych. W serwisie internetowym Banelino opublikowany jest jasno sprecyzowany kompleksowy program socjalny opracowany z myślą o wspieraniu wszystkich rolników, robotników i ich rodzin.

Poza tym autor filmu podaje, że wysokość premii Fairtrade wynosi 0,15 euro za kilogram kawy. W rzeczywistości premia wynosi 0,15 euro (lub 0,20 dolara amerykańskiego) za funt kawy, czyli ponad dwukrotnie więcej niż według filmu (1 kilogram wynosi bowiem około 2,2 funta).

Autor filmu dokumentalnego stwierdza ponadto, że FLOCERT nie może działać jako odrębna organizacja funkcjonująca niezależnie od swojego udziałowca, Fairtrade International, skoro ich siedziby znajdują się w tym samym budynku. Faktycznie Fairtrade International jest wyłącznym udziałowcem FLOCERT, jednak wpływ Fairtrade International na FLOCERT jest ograniczony przez przepisy prawa i Akt Założycielski. Bieżące decyzje biznesowe podejmuje Dyrektor Zarządzający FLOCERT, który odpowiada przed niezależną Radą Nadzorczą. FLOCERT jest podmiotem niezależnym pod względem prawnym od Fairtrade International, poddanym audytowi ISO 65 i akredytowanym przez niemiecką krajową organizację akredytacyjną DAkkS, która w ramach corocznych audytów bada niezależność FLOCERT, zarówno w teorii, jak i w praktyce. Do tej pory audyty nie wykryły żadnych przypadków naruszenia zasad w zakresie niezależności FLOCERT. ISO 65 to najważniejsza uznawana międzynarodowo norma dla organizacji zajmujących się certyfikacją produktów. Norma jest uznawana na całym świecie za najmocniejszy dowód na to, że działania danej organizacji certyfikującej cechują kompetencja i bezstronność, czyli podstawowe i niezbędne cechy każdego wiarygodnego systemu certyfikacji.

Fairtrade pragnie wyrazić głęboki żal, że autor filmu odrzucił możliwość dogłębnego zbadania trwającego ćwierć wieku okresu rozwoju i wyzwań, usiłując dowieść z góry przyjętej tezy poprzez wybiórcze podejście do tematu i celową edycję zebranego materiału oraz ignorowanie złożonych i niepodważalnych faktów.

Odpowiedzi na szczegółowe pytania

Jaką pozycję w systemie Fairtrade mają globalne przedsiębiorstwa?

Zarówno duże, jak i małe firmy odgrywają istotną rolę w systemie Fairtrade. Poprzez zakupy surowców na zasadach Fairtrade mają bezpośredni pozytywny wpływ na sytuację producentów. Badania wpływu, jak na przykład raport CEval z 2012 roku, wykazują, że producenci odnoszą liczne korzyści w systemie Fairtrade, jednak są one uzależnione od możliwości sprzedaży plonów na zasadach Fairtrade.Jednakże same firmy nie mają żadnego wpływu na zarządzanie Fairtrade. Producenci rolni zrzeszeni w Fairtrade mają natomiast połowę głosów w najważniejszym organie zarządzającym Fairtrade, czyli Zgromadzeniu Ogólnym. Ponadto zasiadają w zarządzie Fairtrade International i mają swoich przedstawicieli na wszystkich szczeblach zarządzania i podejmowania decyzji.Fairtrade systematycznie rozwija swój model własności producentów rolnych, którzy mają coraz większy wpływ na działania organizacji. Rozwój rynku nie jest jedynym sposobem na poprawę sytuacji życiowej rolników, jednak zdają sobie oni sprawę z konieczności poszukiwania nowych możliwości sprzedaży plonów na zasadach Fairtrade. Tym samym akceptują przyjętą przez Fairtrade strategię otwierania nowych, większych rynków zbytu na zasadach Fairtrade.

Czy supermarkety mogą sprzedawać produkty Fairtrade z wyższą marżą?

Fairtrade nie ma prawnych możliwości wpływania na cenę detaliczną, w jakiej sprzedawcy oferują produkty konsumentom. W ostatnim czasie Fairtrade International zbadało rozbicie kosztów w łańcuchu dostaw kakao Fairtrade. W oparciu o wyniki badania będziemy podejmować próby na rzecz ograniczenia wzrostu cen. Jednak w żadnym wypadku nie mamy pełnego wpływu na finalną cenę detaliczną produktu. W ostatecznym rozrachunku podnoszenie marż na produkty Fairtrade przez niektóre firmy jest równoważone przez stale rozszerzającą się ofertę produktów Fairtrade i poprawę ich dostępności. Obecnie konsumenci mogą kupować produkty Fairtrade różnej jakości i w różnych przedziałach cenowych.

Jakie są zasady Fairtrade dotyczące pracy dzieci?

Fairtrade zabrania pracy dzieci określonej w konwencjach Międzynarodowej Organizacji Pracy (ang. International Labour Organization, ILO) na temat wieku minimalnego i najgorszych form pracy dzieci. Zabronione jest zatrudnianie dzieci poniżej 15. roku życia, a osoby do 18. roku życia nie mogą wykonywać pracy, która mogłaby być niebezpieczna lub odbijać się niekorzystnie na ich stanie zdrowia, możliwości kształcenia lub rozwoju. Standardy Fairtrade wyróżniają pracę, która nie wpływa negatywnie na rozwój dziecka i szkodliwą pracę dzieci. Dzieci mogą pomagać w pracy swoim krewnym pod ściśle określonymi warunkami. Praca nie może kolidować z nauką w szkole, musi odbywać się pod nadzorem dorosłego członka rodziny i nie może odbijać się negatywnie na rozwoju lub stanie zdrowia dziecka.

Jakie znaczenie ma Fairtrade dla robotników pracujących w gospodarstwach zrzeszonych w organizacjach drobnych producentów?

Standard Fairtrade dla organizacji drobnych producentów zawiera ściśle określone minimalne wymagania w zakresie pracy dzieci, pracy przymusowej, swobody zrzeszania się, dyskryminacji i stosowania pestycydów. Wymogi te dotyczą wszystkich pracowników, zarówno zatrudnionych na stałe, jak i sezonowych, napływowych i miejscowych, zatrudnionych bezpośrednio lub w charakterze podwykonawców. Standard zawiera ponadto bardziej szczegółowe przepisy dotyczące miejsc produkcji oraz terenów zakładowych.

Badania wpływu wykazują, że pracownicy zatrudniani w gospodarstwach zrzeszonych w organizacjach drobnych producentów korzystają z projektów na rzecz ochrony zdrowia i rozwoju społeczności lokalnej finansowanych z premii Fairtrade. Zdajemy sobie jednak sprawę, że Standard dla organizacji drobnych producentów nie nadąża za dynamiką zmian w małych gospodarstwach Fairtrade.

Standard został opracowany z myślą o drobnych rolnikach, którzy korzystają z pracy członków rodziny, a nie zatrudniają pracowników na część etatu lub w pełnym wymiarze godzin. Jednakże w miarę rozwoju Fairtrade struktura organizacji producentów i zrzeszonych w nich gospodarstw staje się coraz bardziej złożona i różnorodna.  Coraz wyraźniej widać, że w obecnej formie Standard niedostatecznie odpowiada na problem zatrudnienia w małych gospodarstwach, zwłaszcza jeżeli chodzi o pracowników w trudnej sytuacji, jak imigranci zarobkowi.  Ten problem nie dotyczy jedynie Republiki Dominikany, lecz jest zauważalny również u producentów innych surowców Fairtrade, działających w krajach ze znaczącym odsetkiem pracowników napływowych, jak plantacje kawy w Ameryce Środkowej, kakao w Afryce Zachodniej czy herbaty w Azji.

W 2013 roku zaostrzyliśmy kryteria certyfikacji w zakresie praw pracowniczych, jakie muszą spełniać organizacje drobnych producentów. Natomiast w 2014 roku przystąpiliśmy do realizacji projektu na rzecz zwiększenia wpływu Fairtrade na poprawę sytuacji pracowników w małych gospodarstwach rolnych oraz lepszego wspierania zatrudniających ich rolników. Pierwszy etap projektu to przeprowadzenie do końca 2014 roku badania sytuacji robotników zatrudnionych w małych gospodarstwach Fairtrade oraz sytuacji ich pracodawców. Działania te są wynikiem ukończenia prac nad strategią praw pracowniczych dla pracowników plantacji.

Na czym polegają działania Fairtrade na rzecz poprawy sytuacji pracowników w łańcuchach dostaw?

Fairtrade stawia sobie za cel zapewnienie ochrony wszystkim pracownikom wykonującym pracę dla certyfikowanych producentów Fairtrade, w  tym imigrantów zarobkowych i pracowników sezonowych. Jesteśmy w trakcie wdrażania strategii praw pracowniczych dla pracowników plantacji. Strategia powstała w wyniku szeroko zakrojonych konsultacji z samymi pracownikami i została jednogłośnie przyjęta przez międzynarodowy Zarząd. Najważniejszym celem strategii jest ułatwienie pracownikom możliwości tworzenia związków zawodowych i kolektywnego negocjowania podwyżek. Nowy Standard dla pracy najemnej, który wszedł w życie 1 lipca 2014 roku, zawiera zaostrzone kryteria dotyczące swobody zrzeszania się, płac i decydowania przez pracowników o  wydatkowaniu premii Fairtrade.  Pracujemy obecnie nad zestawieniem poziomów płac wystarczających na utrzymanie (ang. living wage) w regionach pilotażowych. Do tej pory określiliśmy poziom dla trzech państw, w tym Republiki Dominikany. Następny etap strategicznej kontroli praw pracowniczych będzie poświęcony sytuacji pracowników zatrudnionych w małych gospodarstwach.

Czy poprzez certyfikację Fairtrade plantacje bananów są w uprzywilejowanej sytuacji w stosunku do drobnych producentów?

W przypadku wielu produktów Fairtrade współpracuje wyłącznie z drobnymi rolnikami. Jednak uprawa bananów to przedsięwzięcie całoroczne, wymagające znacznych nakładów pracy, a 90% światowego eksportu tych owoców pochodzi z gospodarstw o powierzchni powyżej 10 hektarów. W rzeczywistości większość bananów kupowanych przez konsumentów jest zbierana przez pracowników, którzy nie mają własnych gospodarstw, a ich trudna sytuacja na plantacjach bananów jest dobrze udokumentowana. Dlatego też Fairtrade równolegle prowadzi działania na rzecz pracowników plantacji i drobnych producentów. Choć minęło już 12 lat odkąd pierwsza plantacja bananów uzyskała certyfikat, drobni producenci utrzymują silną pozycję w systemie Fairtrade. Drobni rolnicy stanowią ponad połowę certyfikowanych producentów i mają większy udział w sprzedaży na zasadach Fairtrade.  Dwie trzecie sprzedawanych na świecie bananów Fairtrade pochodzi z organizacji drobnych producentów.

Na co wydawane są premie Fairtrade na plantacjach?

Premie Fairtrade uzyskane przez plantacje za sprzedaż bananów przeznaczane są na realizację projektów poprawiających sytuację pracowników, ich rodzin i lokalnych społeczności. W latach 2010 – 2011 znaczną część premii przeznaczono na szkolenia, edukację i podnoszenie kompetencji pracowników. Pracownicy i ich rodziny uzyskiwali bezpośrednie korzyści w postaci opieki nad dziećmi, pożyczek i kredytów, remontów domów, finansowej pomocy doraźnej, wsparcia finansowego w przypadku zgonu członka rodziny itp. Większość pozostałej kwoty premii została przeznaczona na realizację innych projektów na rzecz społeczności lokalnej, edukacji i ochrony zdrowia. Zgodnie z funkcjonującym standardem Fairtrade o rozdysponowaniu premii decyduje komisja złożona z przedstawicieli wybranych przez pracowników i przedstawicieli zarządu plantacji.  Nowa strategia praw pracowniczych zakłada, że w przyszłości to pracownicy sami będą podejmować decyzje o wydatkowaniu premii Fairtrade, natomiast zarząd będzie pełnić funkcję doradczą bez prawa głosu.

Jakie są ambicje Fairtrade na rynku bananów?

Naszym celem jest zmiana sposobu funkcjonowania rynku. Według Harriet Lamb, ówczesnej CEO Fairtrade International:

Mimo że zaangażowanie międzynarodowych korporacji w system Fairtrade nie spowodowało jeszcze zmiany ogólnego działania tego typu firm, jednak efekty działania Fairtrade zaczynają być widoczne. W ostatnich latach dało się zauważyć ruch sprzedawców towarów Fairtrade w stronę bardziej zrównoważonego handlu bananami, korzystnego dla rolników, pracowników i środowiska naturalnego. Widać również, że duże przedsiębiorstwa handlujące bananami nie pozostają głuche na głosy konsumentów, którzy upominają się o wyższe standardy środowiskowe i poprawę sytuacji pracowników. Współpraca Fairtrade z korporacjami i naciski ze strony konsumentów zaczynają prowadzić do tego, że niektóre firmy obierają nowy kierunek działania. Chcąc od podstaw zmienić globalne podejście do handlu, Fairtrade musi kontynuować wysiłki w zakresie współpracy z korporacjami. To jedyny sposób na diametralną poprawę sytuacji drobnych producentów i robotników rolnych.

W jaki sposób Fairtrade chroni rolników i robotników przed przypadkami łamania praw człowieka?

Działania Fairtrade obejmują regiony, w których dobrze znane są zagrożenia łamaniem praw człowieka. Fairtrade przestrzega przepisy prawa krajowego i międzynarodowego, w tym międzynarodowych praw człowieka, w takich obszarach, jak wykorzystywanie seksualne i znęcanie się, handel ludźmi, najgorsze formy pracy dzieci, praca przymusowa oraz wszelkie formy dyskryminacji. W standardach Fairtrade określono ścisłe kryteria minimalne wynikające z konwencji ILO dotyczące tych i innych zagadnień. Kontrolą zgodności ze standardami Fairtrade zajmuje się FLOCERT. Wyzwania stojące przed rolnikami i robotnikami rolnymi w krajach rozwijających się wykraczają jednak poza zakres objęty certyfikacją. Fairtrade nieprzerwanie rozwija swoje kompetencje w  obszarach programowych, takich jak praca dzieci i prawa pracownicze, po to by móc w sposób aktywny zajmować się głębokimi przyczynami problemów dotykających rolników i pracowników na całym świecie.

Aktualizacja 15.07.2014

Od ostatniego roku miał miejsce znaczący postęp w zakresie zagadnień poruszanych w filmie „Le business du commerce équitable / Der faire Handel auf dem Prüfstand”.

Organizacja Fairtrade International przedsięwzięła szereg istotnych kroków w ramach ogłoszonej w 2012 roku kampanii na rzecz praw pracowniczych. W tym roku opublikowaliśmy nowy standard pracy najemnej, wzmacniający takie aspekty jak swoboda zrzeszania się, wynagrodzenia i kontrola pracowników nad dysponowaniem premiami. Nowy standard powstał w wyniku 2-letniej pracy i konsultacji z ponad 400 pracownikami (pracującymi między innymi na Dominikanie), związkami zawodowymi i innymi podmiotami.

Standard wyjaśnia i wzmacnia znaczenie dodatków dla pracowników napływowych. W sytuacji gdy pracownicy napływowi stanowią większość siły roboczej, jak ma to miejsce na przykład na dominikańskich plantacjach bananów, mogą oni przeznaczyć do 50% premii Fairtrade na premie wypłacane pracownikom w gotówce. Jest to szczególnie istotne dla robotników utrzymujących rodziny w krajach ojczystych. Standard został wprowadzony w życie 1 lipca 2014 roku.

W roku 2012 rząd Dominikany stworzył podstawy prawne umożliwiające legalizację pobytu i pracy Haitańczyków w Republice Dominikany. W reakcji na zmianę przepisów organizacja Fairtrade wprowadziła wymóg, aby do 1 kwietnia 2014 roku wszystkie dominikańskie plantacje z certyfikatem Fairtrade zalegalizowały status prawny robotników zatrudnianych w gospodarstwach.

W ciągu ostatnich kilku miesięcy rząd wstrzymał wydawanie wiz pracowniczych do czasu zakończenia prac nad planem regulacyjnym. Wznowienie wydawania wiz nastąpiło w czerwcu. W związku z tym Fairtrade zaproponuje kolejny realistyczny termin, do którego plantacje z certyfikatem Fairtrade będą zobowiązane uregulować status prawny lub rozpocząć postępowanie legalizacyjne na rzecz wszystkich zatrudnionych robotników.

Aktualizacja od 2014 do 2020

Data publikacji: 18 sierpnia 2013